Ngày 2 tháng 9 năm 1945, Quảng trường Ba Đình không chỉ là nơi vang lên lời tuyên ngôn khai sinh nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, mà còn là sân khấu của một sự thật ít được nhắc đến: sự hiện diện đầy kiêu hãnh của các đoàn thể Công giáo, với những đội ngũ chỉnh tề, áo quần đồng phục, hòa mình vào dòng người hân hoan.
Đức Giám mục Paul Lê Đắc Trọng, khi ấy là một chủng sinh trẻ, đã chứng kiến cảnh tượng lịch sử ấy tại Nhà thờ Lớn Hà Nội. Ông kể lại rằng chính bác sĩ Vũ Đình Tụng, một người Công giáo và cũng là bác sĩ riêng của Hồ Chí Minh, đã gợi ý chọn ngày Chủ nhật đầu tiên của tháng 9, trùng với lễ kính các Thánh Tử đạo Việt Nam, để tổ chức sự kiện trọng đại này.
Ý tưởng ấy không chỉ thực dụng – ngày Chủ nhật giúp đông đảo người dân tham gia – mà còn mang tính biểu tượng, khi lòng yêu nước của người Công giáo hòa quyện với đức tin, tạo nên một khoảnh khắc đoàn kết hiếm có trong lịch sử dân tộc.
Nhưng bức tranh hân hoan ấy chỉ là khởi đầu của một hành trình đầy sóng gió. Giáo hội Công giáo Việt Nam, với hơn bốn thế kỷ hiện diện trên mảnh đất này, đã không chỉ là một cộng đồng tôn giáo, mà còn là một lực lượng xã hội quan trọng, kiên định trong khát vọng độc lập dân tộc.
Từ thế kỷ 19, khi thực dân Pháp đặt ách thống trị lên Việt Nam, đến thập niên 1940, khi Việt Minh và các thế lực cộng sản trỗi dậy, người Công giáo Việt Nam đã phải đối mặt với những lựa chọn sinh tử: đứng về phía dân tộc hay bị cuốn vào lằn ranh ý thức hệ? Câu trả lời của họ, như lịch sử đã chứng minh, là một minh chứng hùng hồn cho tinh thần yêu nước không thể bị khuất phục.
GIÁO HỘI CÔNG GIÁO VÀ CUỘC CHIẾN CHỐNG THỰC DÂN: MỘT LỊCH SỬ BỊ HIỂU LẦM
Trong một thời gian dài, người Công giáo Việt Nam bị gắn với nhãn “tay sai của thực dân” bởi một số tuyên truyền chính thống. Tuy nhiên, các nghiên cứu gần đây của các học giả như Claire Thi Lien Tran, Charles Keith, và Lan A. Ngo đã lật lại trang sử, phơi bày sự thật rằng Giáo hội Công giáo Việt Nam không chỉ không hợp tác với thực dân Pháp, mà còn là một lực lượng tiên phong trong phong trào độc lập dân tộc.
Ngay từ năm 1919, Tông thư Maximum Illud của Đức Giáo hoàng Benedicto XV đã đặt nền móng cho một Giáo hội tự chủ, kêu gọi tách rời khỏi các thế lực thực dân và thúc đẩy hàng giáo sĩ bản địa. Đây là một lời hiệu triệu mang tính cách mạng, khi mà vào thời điểm đó, thực dân Pháp vẫn xem Công giáo là công cụ để củng cố ách thống trị.
Thập niên 1930 đánh dấu một bước ngoặt quan trọng. Khi Tòa Thánh Vatican kiên quyết bổ nhiệm các giám mục người Việt, bất chấp sự phản đối gay gắt của chính quyền thực dân Pháp, phong trào độc lập trong cộng đồng Công giáo bùng nổ.
Các giám mục bản địa như Đức Cha Anselmo Tadeo Lê Hữu Từ hay Đức Cha Giuse Maria Trịnh Như Khuê không chỉ là những nhà lãnh đạo tôn giáo, mà còn là biểu tượng của lòng yêu nước, khơi dậy tinh thần tự hào dân tộc trong lòng giáo dân.
Nghiên cứu của Charles Keith cho thấy rằng, trái với định kiến, người Công giáo Việt Nam, đặc biệt ở miền Nam, đã hòa nhập sâu sắc vào xã hội Việt Nam từ thế kỷ 19, với những giá trị văn hóa và truyền thống dân tộc thấm đẫm trong đời sống đức tin của họ. Họ không phải là một cộng đồng “cục bộ” hay xa cách, như một số sử gia từng mô tả, mà là một phần không thể tách rời của bản sắc Việt Nam.
NGÀY ĐỘC LẬP 1945: SỰ GẮN KẾT CỦA ĐỨC TIN VÀ LÒNG YÊU NƯỚC
Khi Hồ Chí Minh tuyên bố độc lập vào ngày 2 tháng 9 năm 1945, người Công giáo Việt Nam đã đứng cùng hàng ngũ với toàn dân tộc. Bốn vị giám mục người Việt lúc bấy giờ – Đức Cha Lê Hữu Từ, Đức Cha Trịnh Như Khuê, và những người khác – đều công khai ủng hộ chính quyền mới.
Đức Cha Lê Hữu Từ thậm chí nhận lời làm Cố vấn tối cao của Chính phủ, một quyết định không chỉ thể hiện lòng ái quốc mà còn là cam kết dấn thân vì lợi ích dân tộc. Tại Hà Nội, hình ảnh Võ Nguyên Giáp tham dự thánh lễ tại Nhà thờ Lớn, cùng với cờ đỏ sao vàng tung bay, là biểu tượng của sự đoàn kết giữa đạo và đời trong thời khắc lịch sử ấy.
Nhưng niềm vui ấy sớm bị che phủ bởi bóng mây của xung đột. Năm 1945, như sử gia David Marr từng mô tả, là “chiếc hộp Pandora” mở ra một giai đoạn đầy bạo lực và chia rẽ. Việt Minh, dưới vỏ bọc của một phong trào ái quốc, dần lộ rõ bản chất cộng sản, với những chính sách đàn áp các đảng phái đối lập như Việt Quốc,
Việt Cách, và cả các phong trào tôn giáo. Đức Cha Lê Đắc Trọng từng nhận định sắc sảo về Việt Minh: “Họ thay đổi hình dạng luôn luôn, nên họ dễ tồn tại và phát triển.
Cái động lực giúp họ mạnh lên, luôn luôn là núp dưới tinh thần ái quốc.” Sự khéo léo này đã giúp Việt Minh thu hút sự ủng hộ ban đầu, nhưng cũng khiến nhiều người, bao gồm cả người Công giáo, trở nên cảnh giác khi bản chất thật của họ lộ ra.
PHÁT DIỆM – BÙI CHU: THÀNH TRÌ TỰ DO GIỮA LÀN SÓNG ĐỎ
Giữa cơn bão lịch sử, khu tự vệ Phát Diệm – Bùi Chu nổi lên như một thành trì của tự do và lòng yêu nước. Dưới sự lãnh đạo của Đức Cha Lê Hữu Từ, khu vực này không chỉ là nơi bảo vệ giáo dân trước sự bách hại của cả thực dân Pháp lẫn Việt Minh, mà còn là một mô hình chính trị – xã hội độc đáo.
Đức Cha Lê Hữu Từ, với tuyên ngôn đanh thép trước Hồ Chí Minh – “Nếu cụ là cộng sản thì tôi chống cụ từ giờ phút này” – đã khẳng định một lập trường rõ ràng: lòng yêu nước của người Công giáo không thể bị thao túng bởi bất kỳ ý thức hệ nào.
Ông tổ chức lực lượng tự vệ, xây dựng một hệ thống hành chính và quân sự riêng, biến Phát Diệm – Bùi Chu thành một “chính thể quốc gia thu nhỏ,” như nhạc sĩ Phạm Duy từng mô tả trong hồi ký của mình.
Khu tự vệ này không chỉ là nơi trú ẩn cho người Công giáo, mà còn đón nhận hàng ngàn người dân từ mọi giai tầng, không phân biệt lương giáo, chạy trốn chiến tranh và áp bức. Trong khi thực dân Pháp tìm cách lôi kéo, còn Việt Minh gây sức ép, Phát Diệm – Bùi Chu vẫn giữ vững sự độc lập.
Tòa Thánh Vatican, nhận thức rõ bản chất chống tôn giáo của phong trào cộng sản, đã ra sắc lệnh năm 1948 cấm mọi sự hợp tác với họ. Đức Giáo hoàng Pio XII gọi cộng sản là những kẻ theo thuyết vô thần và duy vật, một mối đe dọa trực tiếp đến đức tin và tự do tín ngưỡng.
Trong bối cảnh ấy, Phát Diệm – Bùi Chu trở thành biểu tượng của sự kháng cự, không chỉ chống thực dân mà còn chống lại sự bành trướng của ý thức hệ cộng sản.
HÀ NỘI: LÒNG KIÊN ĐỊNH GIỮA LƯỠI DAO LỊCH SỬ
Tại Hà Nội, nơi chiến sự và chia rẽ chính trị diễn ra ác liệt, Đức Cha Giuse Maria Trịnh Như Khuê đã thể hiện một phong cách lãnh đạo đầy khôn ngoan và quân bình. Trong bối cảnh thành phố bị kẹp giữa chính quyền quốc gia và các cuộc tấn công của Việt Minh, ngài vẫn duy trì được sự đoàn kết trong cộng đồng Công giáo, thu hút quanh mình những trí thức và nhân sĩ có lòng yêu nước.
Dù đối mặt với áp lực từ cả hai phía, Đức Cha Trịnh Như Khuê không bao giờ dao động trong cam kết vì dân tộc và đức tin. Ông trở thành điểm tựa tinh thần cho giáo dân, minh chứng rằng lòng yêu nước của người Công giáo không phụ thuộc vào bất kỳ thế lực chính trị nào, mà bắt nguồn từ khát vọng tự do và công lý.
80 NĂM NHÌN LẠI: NHÂN QUYỀN VÀ TỰ DO TÍN NGƯỠNG Ở ĐÂU?
80 năm đã trôi qua kể từ ngày 2 tháng 9 năm 1945, nhưng câu hỏi vẫn vang vọng: Liệu những lời hứa hẹn trong Tuyên ngôn Độc lập về “nhân quyền, tài quyền, dân quyền” đã được thực hiện? Tự do tín ngưỡng, tự do tư tưởng, ngôn luận, và hội họp có thực sự được đảm bảo?
Tinh thần độc lập của người Công giáo Việt Nam, từng rực cháy trong những ngày đầu lập quốc, là một lời nhắc nhở rằng khát vọng tự do không bao giờ có thể bị dập tắt.
Từ Phát Diệm đến Hà Nội, từ những đoàn thể chỉnh tề tại Ba Đình đến những thành trì tự do giữa chiến tranh, người Công giáo Việt Nam đã chứng minh rằng lòng yêu nước đích thực không thuộc về bất kỳ chế độ chuyên chính nào, mà là ngọn lửa bất diệt của nhân phẩm và công lý.
Mời Cộng Đoàn Thảo luận bài viết này: TẠI ĐÂY
